Systemy ochrony praw człowieka. Systemy międzynarodowe

Najwcześniej poddano międzynarodowej regulacji prawa człowieka w czasie konfliktów zbrojnych. Wiążą się one z inicjatywnością Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Pod patronatem tej organizacji państwa poprzez wielostronne porozumienia zawierane w Genewie ( 1864, 1906, 1929 ) stworzyły tak zwane prawo humanitarne. Jego najnowszą wersję stanowią cztery Konwencje genewskie uchwalone 12 VIII 1949 roku: 1. o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych; 2. o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków, członków marynarki wojennej na morzu; 3. o traktowaniu jeńców wojennych; 4. o ochronie osób cywilnych. Uzupełnieniem konwencji są Protokoły dodatkowe przyjęte 8 VI 1977 roku. Konwencje przewidują miedzy innymi, że ranni i chorzy mają być traktowani w sposób humanitarny niezależnie od przynależności narodowej, rasowej, religijnej czy światopoglądowej, nie będą dobijani, narażeni na zakażenie, pozostawiani bez pomocy lekarskiej lub opieki, wykorzystywani do doświadczeń biologicznych. Jeńcom wojennym konwencje gwarantują poszanowanie osoby i czci, wyżywienie, odpowiednie warunki zamieszkania i higieny, możliwość uczestniczenia w obrzędach religijnych i zajęciach fizycznych, opiekę medyczną, swobodę korespondencji. W stosunku do ludności cywilnej konwencje zabraniają stosowania terroru, bombardowania domów i środków transportu, niszczenia dóbr niezbędnych do przeżycia: zapasów żywności, zbiorników z wodą do picia, a także zapór i ośrodków produkcji elektronuklearnej. Nie pozwalają na przesiedlania i deportacje z terenów okupowanych ani na przymusową pracę na rzecz działań wojennych. Zakazują rabunku i konfiskaty własności prywatnej. Nakładają na państwa obowiązek ścigania i karania osób, które naruszyły konwencję, niezależnie od ich obywatelstwa. Przed II wojną światową powstały prawa szczegółowe przyjęte przez państwa w ramach Międzynarodowej Organizacji Pracy. Organizacja koncentrowała się na ograniczaniu bezrobocia i zmniejszaniu jego skutków. Temu służyły konwencje zobowiązujące między innymi do ubezpieczenia do bezrobocia i tworzenia biur pośrednictwa pracy, a także zalecenia dotyczące organizowania robót publicznych. Państwa zgodziły się przyjąć normy związane z minimalnym wynagrodzeniem, bezpieczeństwem pracy w niektórych działach przemysłu, chorobami zawodowymi, godzinami pracy w zakładach produkcyjnych, wypoczynkiem, ubezpieczeniem na wypadek choroby i na starość. Odległą historię mają wreszcie międzynarodowe porozumienia dotyczące praw mniejszości narodowych i uchodźców. Pierwsze z nich wiązały swą genezę z Konferencją Berlińską z 1878 roku. W rozwiniętej formie wynikały z traktatów pokojowych zawartych z państwami pokonanymi w I wojnie światowej ( z wyjątkiem Traktatu Wersalskiego z Niemcami ) i stanowiły odpowiedź na zmiany terytorialne, jakie zaszły po rozpadzie istniejących wcześniej imperiów. Ich uzupełnieniem były traktaty mniejszościowe zawarte przez główne mocarstwa z Polską, Rumunią, Czechosłowacją, Grecją i Jugosławią. Nakładały one na państwa obowiązek niedyskryminacyjnego traktowania mniejszości, umożliwiania im tworzenia szkolnictwa narodowego, uszanowania świąt i tradycji. Realizacja tych praw została poddana nadzorowi Ligi Narodów. Przyjmowała ona skargi jednostek i grup mniejszościowych na państwa, których byli obywatelami. Deklaracje o przestrzeganiu praw mniejszości musiały również składać kraje bałtyckie przystępujące do Ligi. Podobne przesłanki skłoniły Ligę Narodów do ochrony uchodźców. Ochrona obejmowała grupy etniczne ( Rosjan po rewolucji październikowej ) i osoby pochodzące z określonych terytoriów ( Ormian z dawnego Imperium Osmańskiego, uciekinierów z Niemiec, Austrii i z Sudetów po ich aneksji ), które musiały ze względu na grożące im prześladowania opuścić miejsca zamieszkania, często bez dokumentów i dobytku. Instytucje powoływane przez Ligę Narodów, służyły rozwiązywaniu problemów tych ludzi przez organizowanie działalności humanitarnej, programy przesiedleńcze, wydawanie tymczasowych dokumentów, rozwiązywanie kwestii zatrudnienia. II wojna światowa dowiodła, że istniejące porozumienia państw nie chronią najważniejszych praw ludzkich, wewnętrzne gwarancje ustawowe zaś łatwo załamują się w okresie kryzysów. To zrodziło nową koncepcję praw człowieka, wiążącą je z budowanym po wojnie ładem międzynarodowym. W konsekwencji obowiązek ich przestrzegania został wprowadzony do traktatów pokojowych z Bułgarią, Finlandią, Rumunią, Węgrami, Włochami ( 1947 ) i Austrią ( 1955 ). Międzynarodową ochroną objęto prawa podstawowe – najistotniejsze, nienaruszalne niezależnie od okoliczności, miejsca i czasu oraz wiele innych praw, które na zasadzie kompromisu zaakceptowały państwa uczestniczące w ich tworzeniu. Obecnie systemy międzynarodowej ochrony praw człowieka, acz ciągle niepełne i niedoskonałe, stanowią niekwestionowany dorobek legislacyjny współczesnych społeczeństw. Biorąc pod uwagę podmiot i przedmiot regulacji oraz terytorialny zakres funkcjonowania, systemy te można podzielić na: uniwersalny ( powszechny ) i regionalne oraz ogólne i szczegółowe ( partykularne ). System uniwersalny obejmuje wszystkie państwa. Jego część ma charakter prawa powszechnego, obowiązującego wszystkie państwa, niezależnie od tego, czy formalnie je zaakceptowały. Dzieli się na ogólny, to znaczy zawierający normy kompleksowo regulujące najważniejsze prawa i wolności człowieka ( na przykład Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych ) i szczegółowe, związane z pewnymi grupami ludzi ( na dziećmi ) lub pewnymi sytuacjami ( na przykład Konwencje genewskie ). Systemy regionalne odnoszą się tylko do ludności zamieszkującej dany obszar i wiążą państwa będące jego sygnatariuszami. Mogą mieć również wymiar ogólny ( na przykład europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności ) lub szczegółowy ( na przykład europejska Konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu ). Najważniejszymi dokumentami uniwersalnego systemu ochrony praw człowieka są w ogólnym zakresie regulacji Karta Narodów Zjednoczonych, Powszechna deklaracja praw człowieka i Pakty praw człowieka. Karta Narodów Zjednoczonych będąca głównym traktatem o globalnym zasięgu, zarysowuje problem, przyjmując za jeden z celów działania organizacji rozwijanie i wspieranie praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich bez względu, płeć język lub religię. Rozwinięcie tych treści znalazło w Powszechnej deklaracji praw człowieka, przyjętej w Paryżu 10 XII 1948 roku. Gwarantuje ona prawo do życia, wolności, bezpieczeństwa osobistego, podmiotowości i ochrony prawnej, ochrony przed dyskryminacją, nietykalności osobistej, zawierania małżeństwa, ochrony życia prywatnego, rodziny, macierzyństwa, mieszkania, korespondencji, honoru i reputacji obywatelstwa, opuszczenia własnego kraju i powrotu do niego, ubieganie się o azyl w innych państwach, własności, udziału w rządzeniu krajem i dostępu do służby publicznej, zabezpieczenia społecznego, pracy, jej odpowiednich warunków i wynagradzania za nią, zabezpieczenia przed bezrobociem, do odpoczynku, do odpowiedniego poziomu życia, nauki, uczestniczenia w życiu kulturalnym, tworzenia związków zawodowych. Deklaracja zakazuje niewolnictwa i poddaństwa, stosowania tortur nieludzkiego traktowania, arbitralnego zatrzymania, aresztowania lub wygnania. Przyjmuje zasadę domniemania niewinności, wolności myśli, sumienia, religii, posiadania poglądów i wypowiadania ich, poruszania się i osiedlania się w granicach państwa, gromadzenia się i zrzeszania. Deklaracja ma charakter polityczny i moralny. Stanowiła i stanowi źródło inspiracji dla ustawodawstwa wewnętrznego państw, dla konwencji regionalnych i partykularnych oraz dla ogólnej idei Paktów praw człowieka.